Zmiana stawek VAT. Klauzule waloryzacyjne w umowach.

Wpływ zmian stawek VAT na zawarte umowy

Podatek w cenie

Zapowiadane zmiany w zakresie stawek VAT nie tylko będą miały wpływ na wysokość opodatkowania, lecz nieuchronnie zaważą na treści stosunków cywilnoprawnych. Odpłatność stanowi bowiem zazwyczaj istotny element postanowień umownych, zaś podatek od towarów i usług jest jej integralną częścią. Jednak część ceny, reprezentująca ten podatek, ma szczególne funkcje do spełnienia. Po pierwsze gwarantuje przedsiębiorcy neutralność; po drugie zapewnia przerzucenie ciężaru podatku na konsumenta.

Przedsiębiorcy

Artykuł 353¹ Kodeksu cywilnego formułuje zasadę swobody umów, która odnosi się zarówno do kształtowania treści umów nazwanych (np.: umowa najmu, umowa sprzedaży), jak również do umów nienazwanych (np.: cash pooling, factoring). Działanie tej zasady rozciąga się również na sposób określenia ceny w umowie. Strony umowy mają zatem - co do zasady - prawo ukształtować wynagrodzenie w oparciu o dowolne parametry, w tym o zmienną wysokość podatku VAT.

Jednakże stosunkowa dowolność dotyczy wyłącznie stosunków między przedsiębiorcami, zaś stosunki między przedsiębiorcą a konsumentem są dodatkowo reglamentowane przez przepisy dotyczące ochrony konsumentów.

Stosowanie klauzul waloryzacyjnych w odniesieniu do stawki VAT w umowach między przedsiębiorcami jest więc nie tylko dopuszczalne, co wręcz celowe ze względu na konieczność zapewnienia prawidłowego funkcjonowania podstawowych zasad tego podatku. Stosowna umowa może więc przewidywać, iż wynagrodzenie płatne będzie w kwocie netto powiększonej o obowiązujący w określonej dacie podatek VAT (w szczególności w dacie powstania obowiązku podatkowego). Takie sformułowanie zapewni, iż niezależnie od przyszłych zmian wysokości stawki VAT, podatnik będzie mógł w całości przerzucić koszt tego podatku na nabywcę.

Jeżeli zaś w umowie nie zostanie zawarte postanowienie na wypadek zmian stawek podatku, to podana cena będzie wiązała strony zawsze w wartości brutto, zgodnie z art. 3 ust. 1 ustawy o cenach.

Konsumenci

Jak wspomniałem wyżej swoboda w zakresie sposobu kształtowania cen doznaje istotnych ograniczeń w przypadku, gdy jedną ze stron transakcji jest konsument. W myśl art. 3851 §1 Kodeksu cywilnego postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nie uzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (niedozwolone postanowienia umowne). Przepis art. 3853 pkt 20 Kodeksu cywilnego za przykład takiego postanowienia podaje zapis przyznający przedsiębiorcy uprawnienie do określenia lub podwyższenia ceny lub wynagrodzenia po zawarciu umowy bez przyznania konsumentowi prawa odstąpienia od umowy.

W tym kontekście Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów (SOKiK) zazwyczaj uznaje, iż niedopuszczalne jest stosowanie we wzorcach umów takich zapisów, które nie określają ceny wprost, lecz zmuszają klienta do samodzielnego jej kalkulowania, choćby owa kalkulacja polegała na uwzględnieniu (doliczeniu do ceny netto) przez klienta kwoty podatku, obowiązującej w określonej dacie, bez przyznania mu prawa do odstąpienia od tej umowy.

W wyroku z dnia 18 maja 2005 r. (sygn. akt XVII AmC 86/03) SOKiK uznał za niedozwolone postanowienie umowne, stwierdzające, iż do ceny netto zostanie doliczony podatek VAT zgodnie z obowiązującymi przepisami; jeśli zaś ten podatek ulegnie zmianie (zwiększeniu), to cena ulegnie również odpowiedniemu zwiększeniu. Dalej sąd argumentował, iż wobec tego zmiana wysokości podatku de facto oznacza zmianę ceny, więc przedsiębiorca powinien był zapewnić konsumentowi na tę okoliczność prawo do odstąpienia od umowy. Klauzula, którą rozpatrywał sąd została również wpisana do rejestru klauzul niedozwolonych pod numerem 885.

W wyroku z dnia 5 grudnia 2006 r. (sygn. akt XVII AmC 126/05) SOKiK stwierdził, iż niedozwoloną klauzulą jest zapis, na podstawie którego ewentualny wzrost ceny spowodowany wzrostem podatków i danin o charakterze cenotwórczym zostanie bezwzględnie pokryty przez nabywcę. Zaś w wyroku z 17 października 2006 r. (sygn. akt XVII AmC 122/06) uznano, iż niedopuszczalny jest zapis przewidujący wzrost ceny na wypadek opodatkowania transakcji dotychczas zwolnionej lub w ogóle nieopodatkowanej. Te klauzule zostały wpisane do rejestru pod numerami: 1386 i 1497. Klauzule (postanowienia) uznane przez sąd za niedozwolone nie wiążą konsumentów.

Skoro podatnik nie może przerzucić na konsumenta całego podatku należnego, może się wydawać, iż przepisy chroniące prawa konsumenta naruszają podstawowe zasady VAT, tj.: zasadę neutralności i opodatkowania konsumpcji. Jednak należy pamiętać o tym, iż te przepisy dopuszczają uzależnienie wzrostu ceny od podwyżki VAT pod warunkiem, że konsument w zamian otrzyma prawo do odstąpienia od umowy. Dla równowagi przedsiębiorcy można przyznać analogiczne prawo, co uchroni go od ponoszenia ciężaru tego podatku.

Pozostałe przepisy

Podczas negocjacji warunków umowy z kontrahentami należy również pamiętać, iż przepisy regulujące niektóre stosunki społeczne posiadają własne metody ustalania cen. W tym zakresie wyłączona lub ograniczona jest swobodna dyspozycja stron. Dotyczy to między innymi ustawy o gospodarce nieruchomościami. Cena jest ustalana - co do zasady - w wysokości równej lub wyższej niż jej wartość. Natomiast opłaty roczne z tytułu użytkowania wieczystego za okres trwania umowy określa się w proporcji do tej wartości, która oczywiście uwzględnia podatek od towarów i usług. Wydaje się, iż w tej sytuacji przepisy nie pozwalają na stosowanie klauzul waloryzacyjnych na ewentualność podwyższenia stawek VAT. Jednak w przypadku takiej zmiany odpowiednie zastosowanie mogą znaleźć przepisy dotyczące aktualizacji opłat w związku ze zmianą wartości nieruchomości (art. 77 ustawy o gospodarce nieruchomościami i nast.).

Natomiast w umowach zawieranych w trybie ustawy o zamówieniach publicznych należy dopuścić możliwość wprowadzenia zapisu o podwyższeniu ceny w przypadku wzrostu stawek VAT. Jednakże zamawiający powinien pamiętać o umieszczeniu takiego postanowienia w specyfikacji istotnych warunków zamówienia lub w ogłoszeniu o zamówieniu. Brak takiego zapisu w umowie może w przyszłości skutecznie utrudnić zamawiającemu podwyższenie ceny.

Konkluzje

Podsumowując, należy stwierdzić, iż co do zasady strony mogą dowolnie kształtować podstawowe zapisy umowy, w tym sposób ustalania ceny. Jednakże powinny pamiętać o szczególnych przepisach, które tę swobodę mogą ograniczać.